Salihli Güvercin - Aydın Yerlisi

AYDIN YERLİSİ

Aydın ilinin simgesi olan tek güvercin türünün adı Aydın Yerlisi dir. Bu güvercin türü hiçbir güvercin türü ile kıyaslanamayacak bir türdür. Gelişatı, 1917 yıllarında Aydın kadısı olan Hacı Ahmet Aga eski vilayet binasında özgür olarak besliyordu. O yıllarda AYDIN ÇİLİ olarak adlandırılıyordu. Anlının önünde badem dediğimiz renkli kısım ve başının sağ , sol yanlarından aşağıya doğru inen yaşmak dediğimiz renkli kısımlar çil şeklindeydi. En büyük özelliklerinden biri her ağızda ayrı bir desen vermesidir. Bu yüzden her yavruda nasıl desen vereceği merak edildiğinden bıkkınlık vermeyen tek güvercin ırkıdır. Aydın’ın has Yerlisi Selanik dediğimiz bazı yerde Dönek diye geçen güvercin ırkından çok az daha küçüktür. Maalesef bu ırkı küçültmek için de yıllar önce Necatigiller diye adlandırılan başka cinsle çiftleştirilerek küçülmüşlerdir. Ama günümüzde bu anlayış tam tersine dönmüştür, şimdiki meraklılarımız bu ırkın büyük olması gösterişli olması ,ibik ve gaganın beyaz olması için büyük çaba içirisindeler. Aydın Yerlisinin gerçek yerli olup olmadığını ancak dönüşü, iriliği, gözleri, aklı ve yaşlandıkça çile dönüşen bademinden anlayabilirsiniz.

Aydın Yerlisi tek kanadının üstüne yan yan sağ yada sol kanat üzerine sık sık kanat alarak, dönüşü çok sert şekilde yarım ay şeklinde döner. Çok aşırı saf kanları dönüş açısından Selanik ırkının bir başka çeşidi olan burnunu veya ibiğinin üzerine burgulanarak döner.

Bu dönüş sırasında mesafe sınırı yoktur. Bademi burun tüyünün başlangıcından gözün arkasındaki tepeye kadar olanı ve tam olarak kaşların hizasında kapatanı makbuldür (bu desen ödemiş yerlilerinin karakteristik özelliğidir). Yaşmaklarıda alt gaga ve üst gaga birleşiminden göz kenarlarının etrafından, ama kanat üstüne inerek ama aşağı (kursağa doğru) kalın bir şekilde ineni ve dağınık olmayanı makbuldür. Üç ana rengi vardır, Arap-Sarı ve Kırmızı garamik olarak adlandırılır. Bu Renklerde Arap ile sarı garamik'in eşleşmesinden ödü garamik dediğimiz gri tonda renk elde edilir. Ödü ve arap garamik eşlemesindende gök garamik elde edilmeside mümkündür. Kırmızı ile sarının eşleşmesinden tatlı sarı tatlı kırmızı ve bazende küllü garamik elde edilir, soluk renkleri de vardır.

Aydın Yerlisi çok yüksek uçar, uçuş esnasında pırıltı istemez. Yavru kuşlar anaç kuşlar tarafından çevreye alıştırılır. Dönme ise ırkından kaynaklanır. Sonradan öğretilemez. Irkın kanında dönüş varsa kesinlikle dönüş verir. Zaten dönüş göstermese Aydın Yerlisi değildir. Tepeli yerlilerde mevcuttur ancak günümüzde her yerlici sırf sarı rengi besleyerek diğer renklere rağbet etmediklerinden arap-kırmızı ve ödü garamiklerin nesli tepeli yerlilerde olduğu gibi tükenme aşamasına gelmiştir. Aydın yerlisinde akraba eşleştirilmez(aynı yuva kardeşi) ve kapalı ortamlarda beslenilmez kapalı ortamlarda yavru alımı zordur. Irkın en narin rengi Sarı garamiktir en tutulan dayanıklı ve en akıllıları ise arap garamiklerdir.

Eşleme şekilleri ise ödü ile arap garamik eşlenebilir ikisi de koyu renk olduğundan ikisinde de ibikleri ve tırnakları siyah olduğu için sakınca yoktur. eşlerken kuşların birinin ağartılı birinin de sırt üstü kapalı olması tercih edilmelidir veya en makbulü ağartı olandır (sırtı ve göğsü lekeli olmayan). Sarı gramik sarı ile eşlenebilir. İbikleri beyaz olmak şartı ile eğer sarı ırkı ödü veya arap ile eşlenirse,
a)renk bozulabilir,
b)ibik rengi bozulabilir çıra veya mor olabilir.
Sarı ırkı kırmızı ırkı ile eşlenebilir. Gene gaga ve tırnak şartı beyaz olmak üzere. Kırmızı ırkta Arap gramik veya ödü gramik ile eşlemek hem rengi bozar hem de ibiği koyulaştırır. Her zaman aranan özellikler ırkına göre ibik rengi,göz rengi ve tırnak rengine göre eşlenmektedir. Bu şekilde saf kan elde edilebilir.Bu eşleme sırası ve şekli takip edildiği sürece saf kan olarak kuşun dönüşleri ona göre olur. Maalesef kül gramik ise ırkın soyu tükenmekte olduğu için anca ve anca sarı veya kırmızı gramikle eşlenmesi daha makbuldür. Gök gramik ise koyu mavi veya koyu bulut rengi renklerini taşır. İbikleri normalde siyah veya koyu mor, göz bebeklerinin beyazı en açık olanı her zaman makbuldür. Ödü gramik ile veyaz gök gramik ile eşlenmede ve yavru almada herhangi bir sakınca yoktur.

Irkın adı Aydın'a özgü ve Aydın ilinde yaşamını sürdürebildiği için Aydın Yerlisi olmuştur. Güvercin Aydın iline aittir. Bu ırkımız en fazla Aydın merkez ve ilçesi İncirliova'da yetiştirildi.

Aydın Yerlisi hakkında ufak bir araştırma yaptığımızda yetiştiricilerden toplama olayı hakkında yorumlar aldık “Aydın Yerlisi diğer İllerin zenginleri ve kuşçuları tarafından toparlandı” evet maalesef bilinçsiz yetiştiriciliğin zararları günümüzde belki kapatması çok zor derin izler bıraktı Aydınımızın simgesi Aydın yerlisi tamamen tükenme noktasında. Bu toparlama 80’lerden önce başlamış. Başta Isparta olmak üzere Afyon, Burdur ve Denizli illerin kuşçuları Aydın Yerlisini toparlayıp satmışlar. Fakat Aydın Yerlisi Aydında bile zor üretilebiliyorken diğer illerde yaşaması ve üremesi çok zor. Kış şartları ağır geçen illerde ırkın yaşam sürdürmesi imkansız. Bazı illerimizde ırklarımız yaşayabiliyor fakat yinede bu ırklarımızdan randıman alamıyorlar. Aydın yerlisi aşırı narin olup dayanıklı değildir en ufak bir enfeksiyon yada isal ölümle sonuçlanabilme oranı çok yüksektir.

Aydın Yerlileri çok dağınık uçarlar ve çok akıllıdırlar posta güvercinleri kadar yol gidemeseler de yaklaşık 120 km uzaklıktan gelebilirler. Hatta bazıları hiç uçurulmadığı halde kan değişimi için verildiğinde kaçtığı zaman büyüdüğü kümesini bulabiliyor (Hiç uçmasa bile). Bu olay ispatlanmış bir olaydır.

Ben araştırmalarımda şunu gördüm Aydın Yerlileri hem bile bile hem de bilinçsiz yetiştiricilik yüzünden yok olma tehlikesi ile karşı karşıya nasıl mı? Aydın Yerlisi popüler bir kuş olduğu için kuşçular birbirlerinden pek kuş alıp vermezlermiş bir nevi kıskançlık. Birbirlerinden kuşları kıskanırlarmış. Bazı Aydın Yerlileri güvercin beslemeyi bırakacakları zaman aydın yerlisinin saf ırklarını besleyen kişiler ellerindeki kanın kimsenin eline geçmesini istemedikleri için kafalarını koplarıp atarlarmış yani katlederlermiş. O aralar popüler olan ırkımız hırsızlık kurbanı da çok olmuştur bir çok kişi hırsızlıktan bıkmış artık bırakma noktasına kadar gelmişdir. Hırsızların ellerindeki kuşları çalmaması için tek çözüm o an için onlara göre yok etmek yani katletmek bu şekilde yapıp kuşçuluğu bırakan yetiştiricilerde var. Bazı Yerliciler ise Aydın Yerlisinin en iyisi kendinde olmasını isteyip piyasadaki yerlileri değer üstünden satın alıp katletmişlerdir.

Aydın Yerlisini günümüz şartlarında tarif edebilen çok az kişi vardır. Hemen hemen kimse gelişatını bilmiyor. Benim hatırladığım kadarıyla Yerli besleyen bazı ustalarımızın isimleri şunlardır. Tüpçü Cemal Amca, Topal Hasan, Gırtlak Yaşar, Motorcu Mustafa, Aski amca, Tenekeci Hasan, Kör Niyazi, Kuşçu Mehmet (Yerlici Mehmet), Bahçıvan Turgut, Deveci Ülfet, Sarı Mustafa(delibaş), Mümin Amca, Arabacı Nazmi, Zengin Ali, Deli İsmet.

Mehmet COŞKUN